o lobo en Deza e Galicia. o seu Plan de Xestión

www.farodevigo.es

por MARTIÑO NERCELLAS

UN

a poboación actual de lobo en Galicia é descoñecida. Actualmente a información oficial existente corresponde aos censos dos anos 1999 e 2003, empregados para elaborar o Plan de Xestión do Lobo aprobado polo Decreto 297/2008. daquela a poboación estaría constituída por 60 grupos familiares seguros e outros 8 grupos que non foi posible confirmar con certeza.

a coruña	ourense	lugo	pontevedra
12 seguros e 2 probables	20 s e 5 p	21 s	13 s e 2 p

é probable que algúns grupos quedaran sen detectar, un número mínimo (por exemplo en zonas moi eucaliptizadas na provincia de A Coruña e Lugo que poderían pasar desapercibidos), pero o territorio coñécese ben e os datos obtidos permitirían ter unha boa aproximación.

a Comarca de Deza e Tabeirós concentraría o principal continxente da provincia con 8 ou 9 grupos: un nos montes de Agolada, outro no entorno de Monte do Carrio (con desprazamentos cara Vila de Cruces, Silleda e Lalín), outro nos montes de Cortegada e Oleiros (Silleda), tres ou catro grupos entre a serra do Faro, Pena de Francia, Sanguiñedo e o Testeiro; e outros tres entre os montes de Forcarei e A Estrada, nos vales do Lérez e o Umia. Todos estes enclaves corresponden a áreas con presenza histórica. Nada invita a pensar que a poboación tivera medrado, incluso algún dos grupos xa tería desaparecido ante a falta de indicios. Outros mantéñense activos, coma sempre, e resisten ano tras ano, algún con máis exemplares dentro do grupo familiar, e outros co mínimo.

falar dun número total de exemplares carece de total validez, pois a flutuación anual é grande, e a manada moi variable, suxeita a unha forte mortandade dos adultos e subadultos (atropelamentos, caza furtiva –moita desta en cacerías de xabaríl ou corzo–, velenos, trampas e en moita menor medida causas naturais), e á taxa de cachorros que nacen e os que chegarían ao ano de vida. Polo tanto, podémonos atopar con grupos desde dous exemplares, capaces de sacar algún ou ningún cachorro adiante a grupos que gozan de mellor estrutura familiar e no seu máximo anual chegar aos 6,7 ou 8 exemplares (contando que teñan tres ou catro cachorros).

a xente quere saber sempre o número de lobos, e dando unha cifra só de valor especulativo, de escaso rigor científico, o Plan fala duns 420 a 650 lobos (a denominada poboación real). Para Deza e Tabeirós estaríamos a falar no máximo anual  (despois do nacemento de cachorros ata a temporada de caza) de entre 50 e 80 exemplares.

en termos de ecoloxía e censo o máis correcto é falar de grupos reprodutores, familiares ou manadas, a partir dos cales estudar a súa tendencia. Tamén é importante, o máis importante talvez a efectos de xestión, destacar o concepto de poboación efectiva (número real de lobos que poden reproducirse; estimado nun 11% da poboación real de lobos), pois estamos a falar dunha especie de hábitos sociais moi xerarquizados, con rangos de dominio e submisión dentro da manada, e na que só hai un macho e unha femia que se reproducen (os denominados alfa), que dirixiran o grupo durante anos (o comportamento e a aprendizaxe quedarán suxeitos á xerarquía do grupo). Esta estratexia reprodutora condicionará moitísimo a variabilidade xenética da poboación, xa que uns poucos lobos levan o legado de transmitir ás seguintes xeracións o vigor xenético da especie necesario para a supervivencia.

visto isto non debemos esquecer que a poboación efectiva de lobos na nosa comarca estaría integrada por un número aproximado de 16 a 18 exemplares reprodutores, e da súa supervivencia anual dependerá o mantemento das súas poboacións no futuro. De aí a importancia de valorar que no grupo non todos os lobos son iguais e que as batidas poden causar importantes estragos a nivel xenético.

DOUS

con rigor non podemos dicir se a poboación actual do lobo se mantén ou non estable. Sen datos non se sabe e levamos preto dunha década sen información estruturada e metodicamente recollida que permite no seu conxunto extraer conclusións fiables e necesarias. Nestes momentos non se dispón de datos técnicos obxectivos contrastados que peritan determinar a tendencia poboacional e se está en incremento ou regresión.

todo o demais é especular. O problema é que se piden batidas en base a argumentacións sustentadas só en apreciacións subxectivas, afastadas de criterios metodolóxicos de censo (que fulano ou mengano ve moitos lobos …), ou en base á aparición continuada, aquí e alá, de danos. Os danos non son sempre indicativos dun maior ou menor número de lobos. A ecoloxía da especia, e a súa estrutura social, e as súas pautas de comportamento son máis complexas que todo iso.

afirmacións para demandar batidas en base a que nun territorio ten aumentado a poboación por considerar que existen lobos ‘desubicados’ non teñen sentido ningún. A manada ten e defende unha marcada territorialidade con dominios vitais e os lindas que amplía coma territorios de caza. Despois existen os lobos periféricos arredor do núcleo de manada (por exemplo, lobos vellos), e os flotantes (subadultos en dispersión) solitarios e moi móbiles, en busca de territorio fixo. Máis difíciles de detectar. Estes sempre existiron e existirán mentres haxa manadas a reposición das baixas por mortalidade na manada moitas veces virá marcada polo ingreso destes lobos flotantes. Mentres que a cohesión do grupo favorece a estratexia de caza, o atoparse por solitario penaliza, co cal os danos inferidos por estes últimos son moito menores.

tras o nacemento dos cachorros prodúcese a necesidade de obter maior alimento, algo que vai en aumentos nos seguintes meses, o que explica o repunte dos ataques ao gando (de xuño/xullo ata outubro). Algo debe suceder cara o inverno, pois, pouco a pouco, van diminuíndo os danos, coma se os lobos de repente deixaran de comer. Tódolos anos sucede o mesmo. A mortalidade dos cachorros (co comezo da caza, e a pesar de ser ilegal, moitos serán abatidos) é tan elevada coma a súa inxenuidade e despreocupación ante uns perigos que non coñecen e que só coa madurez aprenderán.

resulta curioso, e está contrastado noutros estudos de lobos e carnívoros depredadores, que os denominados ‘controis poboacionais’ (batidas de toda a vida), poden incluso acabar causando un maior número de ataques e danos á gandería. Un exemplo; as batidas, ao non ser selectivas, xunto ao non existir un criterio de coñecementos da estrutura social dentro do grupo, pode eliminar exemplares clave, e obter coma resultado unha manada desestruturada, por faltar os referentes de maior rango e con máis experiencia, instrutores á súa vez do resto de exemplares do grupo (dado que os lobos son en exclusiva animais sociais moi apegados á aprendizaxe dentro do grupo).

a complexidade ecolóxica da especie, do que supón o concepto de grupo, e o papel que nel ocupa cada un dos suxeitos que dela participan, non debería ser nunca subvalorizada a efectos de xestión. Todos estes aspectos deben ser tidos en conta, e deixar aos expertos definir os parámetros e medidas que deben establecerse. Cada un debe xogar o seu rol. Unha cousa é demandar solucións políticas de acción e outra, ben distinta, é asentar (en base a fórmulas pseudotécnicas que prescinden do coñecemento do que en ecoloxía e en ciencia é un lobo) de cómo deben deseñarse as medidas de xestión. Para iso existen os plans. O problema é cando hai un plan ou, máis grave aínda, que, existindo, non se cumpran.

sería prudente agardar ao que digan os novos censos, a partir deles revisar o Plan de Xestión e exercer claramente a acción de presión social e política/sindical para demandar que se cumpra con rigor, e non se volva tropezar coa mesma pedra, aquela de ter un plan que durante seis anos quedou nun caixón.

TRES

o Plan de Xestión do Lobo foi aprobado o 30 de decembro de 2008 por Decreto da Xunta. O calendario de actuacións establece que dito Plan se revisará, na medida do posible, xunto coa Estratexia para a conservación e xestión do lobo en España. Este último documento foi aprobado pola Conferencia Sectorial de Medio Ambiente o 29 de xaneiro de 2005, e no seu apartado 7, referido á vixencia e revisión, fala que en calquera caso será revisado cada 10 anos. Estamos entón a 3 meses de que remate dito prazo, polo que o ano 2015 debería ser aquel no que se revise a Estratexia do Lobo no Estado e, tamén, debería de ser o horizonte temporal para o Plan Galego.

o Plan do lobo de 2008, sendo un plan de contido tan ambicioso como oportuno, e contendo os vimbios necesarios para afrontar e mudar dunha vez os problemas asociados á conservación do lobo, a súa percepción social, como na boa proposta de medidas para avanzar nas solucións para atallar a conflitividade co gando, o certo é que o Plan fracasou rotundamente. Agora, nun momento próximo ao que debería ser a revisión do Plan, non sabemos cantos lobos temos, a súa situación xenética, a tendencia, os niveis de mortalidade, os efectos do furtivismo ou da fragmentación das súas poboacións no territorio e o enfado procedente dos sectores gandeiros e do rural, tal vez, inda maior.

sábese que desde hai uns 8 anos se levan marcado con colares GPS case media decena de exemplares para coñecer os seus movementos espaciais, pero a Administración nada ten informado e publicado. A conflitividade dos ataques co gando segue nunha situación de standby e as únicas medidas que se activan son batidas cando hai insistencia desde os grupos de presión. Os pagos demóranse no tempo e son pouco xenerosos.

o resto de medidas propostas no Decreto do 2008 nin existen. Nunca se convocou o denominado Foro Galego do Lobo, xunto a que non se autoriza a participación da organizacións ecoloxistas nas comisións de valoracións de danos, nas que si participan colectivos de cazadores. A información, educación ambiental, e comunicación cara mellorar a percepción non existe. Sobre a comunicación a Administración nunca activou as campañas de informar sobre os aspectos positivos do lobo no monte, o ofrecer unha imaxe máis agradable que desmontará toda a lenda e mitoloxía que rodea á especia, e séguese informando esaxeradamente sobre o seu suposto perigo, e repítense ata a saciedade as imaxes desde a televisión pública de ataques do lobo, como se fóra o único problema das explotacións gandeiras. Ai, se se informara coa mesma ‘virulencia’ de moitas das enfermidades (pestes e febres) gandeiras que levan por diante miles de reses ao ano nas explotacións. O curioso é que os datos económicos indicarían que o lobo estaría a inferir un impacto na economía gandeira galega do 0,03% do seu valor.

non se ten realizado o estudo sobre o comportamento e a resposta da sociedade a respecto do lobo. Non existe o comité de asesoramento integrado por científicos e profesionais de recoñecida competencia.

no Observatorio Galego de Biodiversidade non se teñen presentado, nestes anos, os informes de seguimento do Plan de Xestión e tampouco se coñecen os informes anuais de avaliación do grao de cumprimento do plan.

pódese dicir, sen ningunha dúbida, que nestes últimos seis anos, o éxito ou fracaso da supervivencia dos grupos reprodutores do lobo quedou a expensas das súas propias capacidades de fortuna, adaptación e resposta ao medio, sen que o Plan tivera reportado elementos de relevancia capaces de propiciar protección efectiva.

neste rotundo incumprimento do Plan do Lobo é onde radica todo o problema da conservación da especia e a súa conflitividade. No ámbito de denuncia e da esixencia de facer cumprir as medidas do Plan é sobre o que habería que actuar. Isto reduciría a algo residual a necesidade de acudir a unha medida tan drástica como é a de matara lobos nas batidas ou agardas.

e CATRO

se me preguntan se o lobo é unha especia ameazada non teño dúbida que a resposta é si. Estamos ante un dos últimos grandes carnívoros do continente europeo, un vestixio da historia natural milenaria do noso continente, sabendo ademais que cada manada viría ocupando xeración tras xeración os mesmos territorios. A súa maneira de ocupara o territorio depende dun complexo modo de socialización e aprendizaxe entre os grupos que forman unha poboación. A forte transformación ambiental do seu territorio derivou nunha importante fragmentación e distanciamento entre distintas poboacións.

o lobo ibérico quedou illado do resto de lobos europeos e en todo o seu ámbito de distribución e os especialistas advirten que as condicións para a conservación propicia do lobo continúan baixo un grado de ameaza certo e elevado. A capacidade de adaptación destes animais ao entorno é alta, o que explica que incluso en lugares concretos o número de lobos poida aumentar puntualmente, perceptible en censos, pero non se pode negar a xeneralizada tendencia da deriva de empobrecemento xenética que padece unha poboación cada vez máis fragmentada e distanciada.

en Galicia mantéñense vixentes a totalidade de factores negativos detectados na fase de elaboración do Plan, polo que a viabilidade da poboación e da súa variabilidade xenética, fundamental para preservar a especie, continúa fortemente condicionada.

cóntase cunha ‘poboación efectiva’ que representa unha reserva xenética cativa (a poboación de lobo de Galicia dependería duns 136 a 175 lobos reprodutores), que de quedar exposta a un repentino incremento dun dos seus múltiples factores de ameaza, ou da súa combinación, podería derivar en poucos anos a niveis preocupantes de ameaza.

todos os anos autorízanse permisos de caza mediante batidas ou agardas antes supostos danos recorrentes ao gando, que deberían xustificarse con informes rigorosos e unha vez comprobados que medidas fallaron, pero o certo é que se conceden discrecionalmente ante presións. A Xunta continúa cunha política de non facilitar información do número de batidas que se solicitan, das que se autorizan, e dos seus resultados, aspecto este, que xa foi motivo de comentario crítico por parte do Valedor do Pobo en xuño de 2012. Aínda así Galicia mantén unha mellor situación que outros territorios lobeiros do Estado, no que se autoriza a caza de trofeos de lobo (para o 2014 en Asturias 50, e Castela-León 140).

con relación ao resto de factores de mortalidade do lobo en Galicia non contamos con datos precisos. Lamentablemente segue a ser moi habitual a colocación de lazos e veleno no monte que deparan mortes agónicas. Atropelos e caza furtiva tamén están detrás dos numerosos lobos que morren. A cifra de lobos que morren anualmente de maneira descoñecida é moito máis importante que os lobos que se capturan con autorización en batidas. Sábese que entre 2011 e 2012 foron abatidos ‘legalmente’ entre 25 e 30 lobos.

o lobo en Galicia coma especie cinexética está baixo a regulación da Lei de caza. O uso de artefactos non selectivos, do tipo trampa, cepo, lazo, ou velenos, está tipificado administrativamente coma unha infracción moi grave que se sanciona con entre 6001 e 30000 euros. Matar un lobo sen a debida autorización considérase unha infracción grave con sanción de 601 a 6000 euros. No caso de seguir a vía penal, atopámonos con situacións rechamantes na resolución deste tipo de delito ecolóxico unha sentencia imposta, a principios de ano, a unha persoa na provincia de A Coruña denunciada por colocación de 4 lazos no que apareceron mortos un lobo e dous xabarís acabou saldándose cunha condena de 1080€.